Βλαχέρνες

Όνομα ιδιαίτερα συνηθισμένο και δημοφιλές στους Βυζαντινούς. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως ως επώνυμο της Παναγίας και παρετυμολογείται πιθανώς από τη φράση βάλε χέρι, που αναφέρεται στην προστασία της Παναγίας. Οι Βυζαντινοί χρονογράφοι μνημονεύουν πολλές εκκλησίες σε διάφορα μέρη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, που ήταν αφιερωμένες με το όνομα αυτό στη Θεοτόκο. Στην Ελλάδα τέτοιες εκκλησίες υπάρχουν κοντά στη μεσαιωνική πόλη της Γλαρέντζας στην Ηλεία, κοντά στην πόλη της Άρτας, κοντά στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς, κοντά στην Καλαμάτα και στη Χίο. Το όνομα Β. συνδέθηκε βασικά με τη λατρεία της Παναγίας στην Κωνσταντινούπολη και αναφερόταν στην περίφημη εκκλησία και μονή της Θεοτόκου των Β.,στο Παλάτι των Β.και σε ολόκληρη τη συνοικία της Πόλης, όπου βρίσκονταν η μονή και τα παλάτια. Η περιοχή αυτή περιβαλλόταν από το λεγόμενο τείχος των Β. και σήμερα είναι γνωστή με το τουρκικό όνομα ΑϊβάνΣεράι (δηλαδή, υψηλό παλάτι). Στις Β. είχε καθιερωθεί ένας κύκλος εορτών προς τιμήν της Θεοτόκου, που διακρίνονταν για την επισημότητα και την τελετουργική τους μεγαλοπρέπεια. Σε ανάμνηση της μεταφοράς του ιερού ενδύματος της Παναγίας από τα Ιεροσόλυμα στη θέση Β. της Κωνσταντινούπολης, την εποχή του Λέοντα Α’ είχε οριστεί να εορτάζονται στις 2 Ιουλίου τα Καταθέσια. Στις 31 του ίδιου μήνα γινόταν η εορτή των Εγκαινίων σε ανάμνηση των «Εγκαινίων του σεβασμίου οίκου της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου του εν Βλαχέρναις, ένθα απόκειται η Αγία Σορός». Με ιδιαίτερη όμως λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια εορταζόταν στις 2 Φεβρουαρίου η τελετή της Υπαπαντής, στην οποία συμμετείχε ολόκληρη η πόλη με επικεφαλής τον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη. Εξίσου επιβλητική ήταν και η τελετή που γινόταν την παραμονή της εορτής της Ορθοδοξίας (την πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής), οπότε συγκεντρώνονταν οι μοναχοί όλων των μονών της Κωνσταντινούπολης και των περιχώρων στις Β. και, αφού περνούσαν τη νύχτα με προσευχές κα παρακλήσεις, το πρωί της Κυριακής, μετά την τέλεση της καθιερωμένης λειτουργίας, κατευθύνονταν σχηματίζοντας μια τεράστια λιτανεία στον ναό της Αγίας Σοφίας, όπου περίμενε ο αυτοκράτορας μαζί με τους αυλικούς του. Κάθε Παρασκευή πάλι, σύμφωνα με παλιό έθιμο που η προέλευσή του αναγόταν στα τέλη του 6ου αι., όταν στο Βυζάντιο βασίλευε ο Μαυρίκιος, τελούσαν μια άλλη μεγάλη λιτανεία, την ονομαζόμενη Πρεσβεία. Την ίδια μέρα, μετά τον Εσπερινό, γινόταν και κατανυκτική ολονυκτία, που λεγόταν η παννυχίς των Βλαχερνών. Σύμφωνα με την παράδοση, λέγεται ότι ο Ρωμανός ο Μελωδός εμπνεύστηκε τον περίφημο ύμνο του, Η Παρθένος σήμερον τον Υπερούσιον τίκτει, μετά την τέλεση μιας παρόμοιας ολονυχτίας και ότι ο Ακάθιστος ύμνος ήταν συνυφασμένος με τη λατρεία της Θεοτόκου των Β. Τα ιερά των Β. όπου λατρευόταν η Παναγία ήταν το Αγίασμα Λούσμα,που είχε ιδρύσει ο Λέων Α’, ο ναός της Αγίας Σορού και η Μεγάλη Εκκλησία των Β., που είχε οικοδομηθεί την εποχή του Ιουστινιανού. Το πρώτο ιερό χωριζόταν σε τρία μέρη: ο προθάλαμος, το κυρίως ΑγίασμαΚύλυμβο, μια αίθουσα σκεπασμένη με έναν εξωτερικό τρούλο που στο κέντρο της είχε δεξαμενή γεμάτη με αγίασμα, και το δωμάτιο της Παναγίας, όπου υπήρχε εικόνα της η οποία την έδειχνε να προσφέρει στους πιστούς το άγιο νερό. Η εκκλησία της Αγίας Σορού είχε χτιστεί την εποχή του Λέοντα A’ και υψωνόταν μεταξύ του Αγιάσματος και της Εκκλησίας των Β., ιερά με τα οποία επικοινωνούσε. Η εκκλησία αυτή ήταν αρκετά μεγάλη και είχε κυκλικό σχήμα (σφαιροειδής ναός). Εξαιτίας του πλήθους των προσκυνητών που την επισκέπτονταν για τη θαυματουργή της δύναμη, δημιουργήθηκε η ανάγκη να οικοδομηθεί μια άλλη μεγαλύτερη, ικανή να καλύψει τις λατρευτικές ανάγκες του λαού. Αυτή ήταν η Μεγάλη Εκκλησία των Β., το γνωστότερο και μεγαλύτερο ιερό της περιοχής, που ίδρυσε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός. Ο ναός ήταν βασιλική με δύο ευρείες κόγχες στις πλάγιες πλευρές του, που του προσέδιδαν το σχήμα του σταυρού. Αργότερα, σύμφωνα με σχετική μαρτυρία του Θεοφάνη, ο Ιουστίνος B’ προσέθεσε στην εκκλησία της Θεοτόκου των Β. δύο αψίδες στη βόρεια και στην ανατολική της πλευρά, με αποτέλεσμα να λάβει το κτίσμα ένα σαφώς σταυροειδές σχήμα. Η εκκλησία ξεχώριζε για την πολυτέλεια της διακόσμησής της και για τον πλούτο των λατρευτικών της αντικειμένων. Οι κολόνες ήταν από πράσινο ίασπη, τα κιονόκρανα διακρίνονταν για τον περίτεχνο τρόπο με τον οποίο είχαν λαξευτεί, οι τοίχοι είχαν πολύχρωμη επένδυση και ήταν διακοσμημένοι με λαμπρές ψηφιδωτές παραστάσεις, που είχαν ως θέμα τους διάφορες σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο. Ο άμβωνας ήταν ασημένιος και στο πλούσιο σε εικόνες εικονοστάσιο υπήρχαν γλυπτές επίχρυσες παραστάσεις. Η ομορφιά και η μεγαλοπρέπεια του ναού, σε συνδυασμό με τη θεωρούμενη θαυματουργική του δύναμη, είχαν συμβάλει στην εξάπλωση της φήμης του πέρα από την Κωνσταντινούπολη, σε όλο τον βυζαντινό κόσμο, και τον είχαν μεταβάλει σε καθολικό κέντρο λατρείας των χριστιανών της αυτοκρατορίας. Η Εκκλησία των Β. καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1606, αλλά ξαναχτίστηκε με την ίδια μεγαλοπρέπεια και συνέχισε να λειτουργεί σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Η τοποθεσία των Β. ήταν γνωστή επίσης και για το μεγάλο συγκρότημα των παλατιών που ορθώνονταν στη γωνιώδη προέκταση της μικρής τριγωνικής χερσονήσου, όπου ήταν χτισμένη η πρωτεύουσα του Βυζαντίου. Εδώ βρισκόταν το μέγα Βυζαντινό Παλάτι, επίκεντρο της πολιτικής ζωής του τόπου, η Αγία Σοφία, ο Ιππόδρομος και πλήθος από άλλα δημόσια οικοδομήματα. Σήμερα, στο νότιο μέρος των Β. σώζονται τα απομεινάρια του βυζαντινού παλατιού που προφανώς ανήκε στον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο. Οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν ότι τα παλάτια αυτά είχαν ανεγερθεί την περίοδο της δυναστείας των Κομνηνών και υπήρξαν η καρδιά της εκκλησιαστικής και πολιτικής ζωής της αυτοκρατορίας. Το πρώτο παλάτι είχε ιδρυθεί από τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό (1081-1118) και ονομαζόταν παλάτιον των Β.Δίπλα του, ο Μανουήλ Κομνηνός φρόντισε να ανεγερθεί μια επιβλητική για τη μεγαλοπρέπειά της αίθουσα υποδοχής, που διακοσμήθηκε με μια ολόκληρη σειρά ψηφιδωτών, που αντλούσαν τα θέματά τους από τα πολεμικά κατορθώματα του βασιλιά. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις των ξένων περιηγητών, τα ανάκτορα που είχε ιδρύσει o Μανουήλ Κομνηνός ήταν αληθινά μνημεία τέχνης και κάλλους. Οπωσδήποτε, η παρακάτω παρατήρηση του Ιουδαίου περιηγητή Βενιαμίν, που έζησε τον 12o αι., μεταφέρει –παρά τον υπερβολικό της τόνο– με ενάργεια, τη συγκίνηση και τον θαυμασμό που προκαλούσαν στους επισκέπτες της εποχής τα περίλαμπρα αυτά οικοδομήματα: «Στο παλάτι αυτό στέλνονται οι ετήσιοι φόροι σε χρυσό και πολύτιμα υφάσματα και γεμίζουν τους πύργους του. Όσο για την ομορφιά, τον πλούτο και την κατασκευή, το παλάτι τούτο ξεπερνάει όλα τα παλάτια της οικουμένης». Σήμερα, από το συγκρότημα αυτό των πολυτελών οικημάτων διασώζεται μόνο το Παλάτιον του Κωνσταντίνου,που είναι γνωστό ως Τεκφούρ-Σεράι και ο πύργος που χτίστηκε με εντολή του Ισαάκιου Β’ ως έρυμα και υπέρεισμα των ανακτόρων.